1- انتخاب موضوع
موضوع، شناسنامه پژوهش است و در واقــع موضوع، محـل تجلي مــختصــات « مفهومي» ، « زماني » و « مكاني » پروژه است. موضوع به لحاظ معرفت شناختي قلم، دايره‌اي را دارد كه شعاع آن در واقع شعاع عمل پروژه است. اگر پژوهشي فراتر از موضوع رود و يا بدنه آن نسبت به مختصات مفهومي، زماني و مكاني مندرج در آن كوچكتر باشد، اين اصل دلالت بر عدم تبعيت پروژه مفروض از قواعد روش شناختي دارد. ديوئي در كتاب « چگونه ما فكر مي‌كنيم » مي‌گويد : اولين مرحله تحقيق احساس وجود يك مشكـل (عنوان ويا همان متغير وابسته ) است، به اين معني كــه پژوهشـگر، در كــار خويش با « مانع » يا « مشكلي » ، رو به رو گرديده است كه در حل آن ابهام يا ترديد دارد » .
انتخاب و تنظيم موضوع تحقيق، از آن دست مسائل مهمي است كه نياز به تأكيد بيشتر دارد، چون هيچ نوع فعاليت تحقيقي مثبتي را نمي‌توان صورت داد مگر آنكه موضوع آن، از پيش مشخص، معين و روشن گرديده باشد. با توجه به همين ملاحظات است كه انتخاب و تنظيم موضوع پژوهش را بايد بدون شتابزدگي و در نهايت تعمق بررسي كرد و در نظر داشت كه قسمت اعظم وقت مورد نياز براي انجام يك تحقيق، صرف برنامه‌ريزي مراحل اوليه می شود كه عبارت است از : تعيين موضوع پژوهش، تدوين مساله، تدوين فرضيه‌ها، تعيين اهداف، انتخاب روش انجام پژوهش، مشخص کردن ابزار جمع آوری اطلاعات، انتخاب جامعه،جامعه نمونه و نهایتاً انتخاب نوع روش آماري مناسب جهت تجزيه و تحليل يافته‌ها مي‌باشد. محقق موظف است كه در ابتداي تحقيق حوزه وسيعي را كه مايل است در آن پژوهش كند، مشخص سازد.
هنگامي‌كه محقق اين مرحله از انتخاب را طي نمود، موظف خواهد بود كه از اين حوزه وسيع، يك موضوع ويژه را كه نهايت علاقه اوست، به عنوان موضوع تحقيق خود برگزيند، به عبارت ديگر او بايد ويژه‌ترين سئوالي را كه قصد يافتن جوابش را از طريق به كار بردن روش تحقيق علمي دارد، مشخص و تعريف کرده و به سادگي، كاري را كه مي‌خواهد انجام دهد، بيان نمايد.
2- تعريف و انتخاب موضوعِ مورد تحقيق :
تعريف موضوع : « موضوع تحقيق بايد به صورت واضح و روشن، توضيح داده شود و از نظر مختصات مفهومی، مكانی و زمانی بايد داراي دامنه محدود باشد و تا آنجا كه ممكن است فقط يك مساله يا مشكل را به عنوان موضوع مطرح نمايد (يعني همان تشريح مساله» .
الف - موضوع تحقيق بايد پشتوانه نظري داشته باشد، موضوع نبايد جهت دار باشد، چه مثبت و چه منفي و نيز موضوع تحقيق يك عبارت خنثي است و داراي دو ويژگي مي‌باشد. عبارت خنثي يعني سمت‌گيري و جهت‌گيري در آن نباشد .
ب- محقق بايد ميان جنبه‌هاي عمومي و خصوصي موضوع تحقيق، تناسب معقول ايجاد كند .
ج - موضوع تحقيق ممکن است به صورت سئوال‌هائی طرح شود و اين سئوال‌ها، پرسش‌هايي در زمينه روابط و همبستگي دو يا چند متغير باشد. البته منظور اين نيست كه موضوع به شكل « رابطه بين. ... و. .... چيست ؟ » مطرح شود، بلكه پسنديده‌تر است كه به صورت يک جمله خنثی مطرح شود .
پس از تشريح مسئله، سئوالات موضوع مورد تحقيق را مطرح می‌نمايد .
د - دامنه موضوع‌هاي پژوهش در علوم انساني همانند خود علم گسترده و وسيع است و انتخاب يك موضوع تحقيقي، همانند رفتارهاي ديگر تحت تأثير دو عامل به شرح ذيل مي‌باشد : (1) شخصيت (2) محيط
و به عبارت ديگر در انتخاب هر موضوع تحقيقي حداقل دو انگيزه وجود دارد :
(1) آنچه كه شما مي‌خواهيد بدانيد.
(2) آنچه كه نيازمند به دانستنش هستيد.
شايد بهترين تعريف آنچه كه مي‌خواهيد بدانيد « كنجكاوي روشنفكرانه و علمي‌باشد » .
آنچه كه غالباً شما نيازمند به دانستنش هستيد، بيشتر با مواردي در ارتباط است كه مي‌تواند مستقيماً براي بهبود در كلاس به كار رفته شود. البته اين دو انگيزه الزاماً مستقل از يكديگر نيستند، و انگيزه شما در ارتباط با مسائل تحقيقي تنها يكي از عوامل مهم در شناسايي يك موضوع است. بضاعت علمي و تجربه شما نيز به اين انتخاب كمك مي‌كند.
هـ - مسائل و موضوعات مورد تحقيق مي‌تواند كليه نكات ناشناخته و مبهم موجود در طبيعت و در زندگي روزمره انسان باشد. هر يك از موضوعاتي كه از جنبه‌اي نامشخص است و نياز به بررسي بيشتر دارد، مي‌تواند موضوع تحقيق قرار گيرد. در ابتدا بايد موضوع مورد تحقيق دقيقاً تعريف گردد ( بهتر است اين تعريف را به عنوان تشريح موضوع و يا مسئله بيان شود )، که اين تعريف در اين مرحله كار ساده‌اي نيست. مي‌دانيم كه تعريف هر چيز بايد « جامع و مانع » باشد. « جامع يعني، شامل كليه افراد واجد شرايط باشد » و « مانع يعني، آنكه افرادي كه داراي خاصيت مورد نظر نيستند، نتوانند در جامعه وارد گردند » .
هر اندازه موضوع برای محقق روشن‌تر باشد، وصول به اهداف مورد نظر عملي‌تر خواهد بود و بر عكس. بعضي فكر مي‌كنند كه در حين انجام تحقيق، شناخت موضوع و مسئله مورد بررسي بطور تدريجي كامل مي‌گردد، در حالی که اين چنين فكري در شكل گيري يك تحقيق خوب كاري بدون فايده و گمراه كننده مي‌باشد، چرا که، آنچه عملاً در پايان يك تحقيق مي‌خواهيم به دست آوريم، شناخت مسئله نيست، بلكه جوابي خواهد بود كه براي مشكل مورد نظر بايد به دست آيد. البته تمام تحقيقات هميشه جنبه علت يابي و پيدا كردن روابط علت و معلول را ندارند و بسياري از تحقيقات فقط توصيفي ساده هستند، که خود اين موضوعات نیز، نياز به تعريف دقيق و روشن دارند .
1-2 - بيان موضوع مورد تحقيق (1) :
بعد از اينكه عنوان پژوهش انتخاب گرديد و معني‌دار بودن آن از طرف گروه تحقيق يا استاد راهنما تأييد شد، محقق بايد به فكرتشريح، تنظيم سئوالات برگرفته از تشريح، مطالعه مقدماتی و بيان مسئله آن به صورتي قابل پژوهش و بررسي باشد. در اين مرحله پژوهشگر تازه كار، دچار زحمت خواهد بود، زيرا با اينكه موضوع تحقيق خود را به طور كلي و عمومي مي‌داند، احتمالاً از تنظيم آن بدان گونه كه قابل آزمون و بررسي علمي‌باشد، عاجز است. ذيلاً دو اصل كه مي‌تواند محقق را در تنظيم و بيان علمي موضوع تحقيق خود ياري دهد آمده است.
الف - موضوع تحقيق بايد شامل توضيح واضح و روشني از آنچه كه پژوهشگر واقعاً قصد تعيين آن را دارد، باشد .
ب - موضوع تحقيق بايد دامنه‌اي محدود ( از نظر مفهوم، زمان و مكان ) داشته باشد و تا آنجا كه ممكن است، فقط يك مسئله يا مشكل (يک متغير وابسته) را به عنوان موضوع تحقيق مطرح كند.
در اجراي دو اصل فوق، محقق بايد نکاتی را رعايت کند، از جمله : محقق بايد در تلاش آن باشد كه ميان جنبه‌هاي عمومي و خصوصي موضوع پژوهش، تناسب معقولي را حفظ كند.
ج - موضوع تحقيق نبايد آنقدر جزئي و ناچيز باشد كه مورد اغماض قرار گيرد،
راهکارهای انتخاب یک موضوع تحقیق مناسب
1- 1-2- براي بوجود آوردن يك موضوع تحقيق مناسب بايد شرايط سه گانه ذيل مورد عمل قرار گيرد :
الف - در موضوع تحقيق بايد، اولاً متغير‌هاي موثر در تحقيق مشخص و آنها را از هر نظر ( ماهيت، نقش و ... ) با توجه به طبقه‌بندي و سهم نسبي هر يك از متغير‌ها بين دو يا چند متغير غالب را، تعريف و روشن نمائيم. بطور مثال :
اگر موضوع ( مسئله ) مربوط به سه متغير z.y.x است، بايد رابط بين اين سه عامل مثلاً به صورت y = f(X,Z) مشخص گردد و اگر هر يك از اين متغير‌ها خود به متغير‌هاي ديگري مانند uوt مربوط باشد، اين روابط نيز بايد به صورت X = g (u,t) و Z = h (u,t) مشخص گردد و يا حداقل نوع ارتباط آنها اگر قابل مشخص شدن در اين شرايط نباشد، با توجه به سوابق قبلي در نظر گرفته شود.
ب - موضوع مورد تحقيق رابايد حتي المقدور به صورتی تشريح نمود، که متغيرهای اثرگذار (مستقل) ومتغير اثرپذير (وابسته) در زمان و مکان مورد نظر محدود شده باشند. مثال: بررسی تاثير متغير‌هاي Z, X بر متغير Y درشهر A در سال 1388 .
ج - موضوع مورد تحقيق بايد قابل بررسي و لمس باشد. اگر موضوع مورد بررسي بطور عملي قابل بررسي و پيگيري نباشد و اندازه‌گيري و آزمايش براي آن امكان‌پذير نباشد، ارزش علـمي چنين تحقيقي بسيار ناچيز خواهـد بـود، مثلاً درخصـوص مسـائل فلسفي، ديني و الهي با وجود آنكه از نظر اجتماعي و اخلاقي اهميت فراواني دارند، ولي از نظر تحقيقات علمي و با شيوه‌اي علمي به علت آنكه تكرار و آزمايش آنها غيرممكن است، نمي‌توانند موضوعات جالبي باشند. بطور اساسي در يك تحقيق خوب، موضوع (مسئله) مورد بررسي بايد از كليه جوانب به طور جامع و مانع تعريف شده باشد و اين تعريف بايد شامل نكاتي باشد كه برخي از مهمترين اين نكات عبارتند از :
(1) تجزيه و تحليل مسئله اصلي تحقيق بايد با ذكر مسائل جزئي‌تر كه با مسئله اصلي رابطه نزديك و تنگاتنگ دارند حتي‌المقدور روشن و متبلور گردد .
(2) واژه‌هائي كه در تعريف موضوع مورد نظر كاربرد دارد، بايد دقيقاً تعريف و روشن گردد.
(3) فرض يا فرضياتی که بدنبال مسئله تحقيق عنوان می گردد، بايد به طور روشن و آشکار بيان شود .
(4) وسائل، روشها، تسهيلات و امکاناتي كه در تحقيق موضوع مورد نظر بكار خواهند رفت، بايد دقيقاً تعريف و روشن گردند .
(5) اهميت مسأله مورد تحقيق در زندگي روزمره انسان و نتيجه عملي كاربرد آن و نيز اثراتي كه نتيجه تحقيق مورد عمل محتملاً مي‌تواند به دست دهد، بايد روشن گردد .
(6) تحقيقات و موضوعات مورد بررسي كه به نحوي در ارتباط با موضوع مورد عمل است، بايد روشن و نتايج بدست آمده از آنها در نظر گرفته شود .
ويژگي موضوع تحقيق :
الف - ويژگي صوري : مفاهيم بايد كوتاه - مختصر و بدون ابهام باشند و از به كار بردن مفاهيم اضافي در آن خودداري شود .
ب - ويژگي اجرائي :
ب - ويژگي اجرائي :
(1) بررسي فردي در انتخاب موضوع موردتحقيق
(2) داشتن نظم و قابل تجزيه و تحليل منطقي باشد
(3) آزمون‌پذير باشد
(4) تعميم‌پذير باشد
(5) تخصص‌طلبي
(6) دقت و صحت در مشاهده
(7) ابزار اندازه‌گيري وجود داشته باشد (منطقي بودن )
(9) جسارت و شهامت
(10) اجتناب از موضوع‌هايي كه بار اخلاقي و ارزشي دارند.
غالباً موضوع‌هاي تحقيق با كلمات « بررسي »، « تأثير»، « تعيين »، « مقايسه »، « رابطه » ، « موجب » و غيره شروع مي‌شوند. « گذشته »، « حال » و « آينده » موضوع مورد تحقيق را بايد مشخص كنيم، زيرا گاهي اوقات بينش آينده‌نگري مشكل مي‌شود .
منابع و مراجع براي انتخاب موضوع مورد تحقيق:
اولين سئوال براي علاقه‌منداني كه قصد انجام يك تحقيق را دارند، اين خواهد بود كه چگونه موضوعي مناسب براي تحقيق انتخاب كنند و در كجا آن را جستجو نمايند ؟ در اين مبحث، با توجه به اينكه براي انتخاب موضوع تحقيق مقررات و قوانين رسمي و اصولي وجود ندارد، به توصيف بعضي از منابع و مآخذي كه در اين زمينه مفيدند، مي‌پردازيم .
1-3-2 - استفاده از تجارب (1) :
براي محقق تازه‌كار، يكي از مفيدترين منابع تهيه موضوع تحقيق، تجارب شخصي او به عنوان يك عضو از نظام آموزشي يا به طور كلي عضوي از اجتماع است. اگر به عنوان مدرس با دقت به اطراف خود بنگريم، ملاحظه خواهيم كرد كه دائماً در معرض اتخاذ تصميم‌هائي راجع به چگونگي تأثيرات تجارب آموزشي بر رفتار دانش‌آموزان هستيم. اگر واقعاً درصدد آن باشيم كه بخواهيم تصميم‌هاي صحيح و بهتري اتخاذ كنيم، لازم است به منظور روائي بيشتر فرض‌هايمان در مورد چگونگي روابط بين تجارب يادگيري و اثر آن و در نتيجه تغيير حاصل در دانش‌آموزان، به تحقيقات علمي توسل جوئيم و به استناد آنها صحت يا سقم فرض‌هايمان را بررسي كنيم . به عبارت ديگر، در اين صورت است كه راهها و روش‌هاي مختلفي كه ما آنها را در آموزش و پرورش به كار مي‌بريم بر اساس پژوهشهاي علمي و عمل استوار خواهد شد و نه بر بنياد تعصبات و احساسات شخصي و ذهني. بنابراين چگونگي «استفاده از تجارب» در انتخاب موضوع مورد تحقيق او، كمك موثر و ارزنده‌اي مي‌باشد.
2-3-2- استنتاج از نظريه‌ها (1) :
پژوهشگران علوم انساني بخصوص علوم تربيتي و رفتاري مي‌توانند از نظريه‌هاي فراواني كه دراين زمينه‌ها وجود دارد، مانند نظريه‌هاي مختلف يادگيري، نظريه‌هاي مختلف شخصيت، نظريه‌هاي مختلف جامعه‌شناسي، نظريه‌هاي روال رشد، نظريه‌هاي مربوط به رشد اجتماعي و امثال آنها، فرض يا فرضهايي استنتاج كنند و به تحقيق و مطالعه آنها بپردازند. نظريه‌ها اغلب شامل اصول كلي و عمومي‌اند كه انطباق و كاربرد آن در مسائل ويژه و واقعي مشخص نيست. محققان در اين گونه موارد موظف‌اند كه قابليت انطباق و كاربرد آن را به صورتي قابل آزمون و آزمايش بيان نمايند. پژوهشگر مي‌تواند با توجه به اصول كلي و عمومي نظريه، فرضهايي را كه بيان كننده يافته‌هاي مورد انتظار او از موقعيت علمي به‌خصوصي است عنوان كند و يا از طريق كاوش منظم و علمي به جمع‌آوري اطلاعات بپردازد و تعيين نمايد آيا اطلاعات به دست آمده اين فرض يا فرضها و در نتيجه نظريه را تأييد مي‌كند يا نه.
3-3-2 –استفاده از متون مربوط به موضوع (2) :
اگر پژوهشگر نتواند با استفاده از مأخذ ذكر شده در زمينه مورد علاقه‌اش، موضوع تحقيق خود را انتخاب و تعيين كند، مي‌تواند از طريق مطالعه نوشته‌هاي موجود و تحقيقات انجام شده در زمينه مورد علاقه‌اش، موضوع تحقيق خود را برگزيند. اين روش از موضوع‌يابي، نه تنها به محقق اين فرصت را مي‌دهد كه موضوع‌هاي جالبي را براي تحقيق خود انتخاب كند، بلكه او را با تحقيقات و موضوعات مختلف در حوزه مورد علاقه‌اش آشنا مي‌كند و چه بسا كه در اثر مطالعه پژوهشهاي ديگران نياز به كاوش بيشتري را در زمينه‌اي احساس كند، يا علاقه‌مند شود كه تحقيق ويژه‌اي را در موقعيت مشابه يا در شرايط ديگري انجام دهد. همانگونه كه ذكر شد، يكي از ويژگي‌هاي تحقيق علمي « قابليت تكرار» آن است. تكرار پژوهش ديگران براي محقق تازه نه تنها كارگاهي مفيد است، بلكه ضروري می باشد، زيرا محقق را قادر مي‌سازد تا مهارت خود را در امر تحقيق آزمايش كند و روائي كارش را بسنجد. به نظر مي‌رسد كه تكرار مطلق تحقيقات ديگران زياد پسنديده نيست، اما اين نكته مطرح است كه ما، در بررسي‌هاي مسائل آموزشي و پرورشي، اغلب به تكرار پژوهشها براي تأييد و تصديق برنامه‌ها با ايجاد تغييرات احتمالي در آنها ناچار هستيم. بهر حال، محقق با مطالعه و تجزيه و تحليل انتقادي از نوشته‌ها و پژوهشهاي ديگران و با كمي آفرينندگي و نوآوري، قادر خواهد بود كه موضوع مناسبي براي پژوهش در زمينه مورد علاقه خويش بيابد. تحقيق چون درباره واقعيت موجود در طبيعت و با توجه به طبيعت بيكران صورت مي‌گيرد منابع آن بسيار متنوع است، لذا علاوه بر منابع ذكر شده منابع ديگري وجود دارد. عموماً براي پاسخ‌گوئي به هر مشكل يا مسئله‌اي، مي‌توان مسأله را عنوان و بر اساس مسأله مطرح شده يك طرح تحقيق تهيه نمود. مسأله تحقيقاتي بطور اصولي مي‌تواند داراي جنبه‌هاي شخصي و يا كلي و عمومي‌باشد. مسائل فردي معمولاً كمتر به صورت يك پروژه يا طرح تحقيق مطرح مي‌گردد و اساساً هدف از يك مسأله تحقيق بررسي مشكلي است كه مربوط به جمعي از افراد يا به عبارت ديگر كلي يا نسبي باشد و جنبه عام بودن آن بيشتر مورد توجه باشد. اين مسائل كلي مي‌توانند واحد‌هاي اجتماعي كوچكتري مثل خانواده، كارخانه، اداره، كلاس درس، مغازه خواروبار فروشي، كارگاه قالي بافي، يك گروهان نظامي، يک تيپ نظامی و ... را شامل گردند و در عين حال مي‌تواند شامل موضوعات وسيع جهاني نيز باشد.
منابع عمده‌اي كه مسائل تحقيقاتي را عنوان، طرح و پيگيري مي‌كنند عبارتند از:
الف- دولتها:
با توجه به وسعت كار و فعاليت و نيز مقاصد و هدفها، دولتها اولين و مهمترين منبعي هستند كه به تحقيق نيازمند هستند. اين تحقيقات به صورت‌هاي مختلف اجتماعي، اقتصادي، سياسي و نظامي مثل گرايش به اعتياد، مسأله ترافيك شهرها، استخراج معادن، مشكلات مدارس، توزيع و توليد كالاها و خدمات، مشكلات كارمندان دولت، راههاي جلوگيري از شيوع امراض، راههاي جلوگيري از ناهنجاري‌هاي اجتماعي، مشكلات محيط زيست، مسأله پسابهاي كارخانه‌ها، آلودگي صوتي، آلودگي صدا، مهاجرت روستائيان به شهرها، خودسوزي و خودكشي، رواج توزيع مواد مخدر در بين نوجوانان و جوانان، نگرش معلمان در مورد تنبيه دانش‌آموزان، قشربندي اجتماعي، تحرك اجتماعي، قوم مداري يا فرهنگ مداري، مهاجرت و از خود بيگانگي، تأثير تلويزيون بر فرهنگ خانواده، آرزوهاي شغلي در بين دانشجويان، افزايش طلاق، رابطه عوامل اجتماعي و اقتصادي با پيشرفت تحصيلي، تأثير نقش تبليغات بر نحوه مصرف خانواده و خريد، اعتياد و علل آن، توسعه نيافتگي، علت شكست تحصيلي يا افت تحصيلي در ميان فرزندان خانواده‌هاي مهاجر، علت خاموشی مکرربرق، تاثير آب سدها بر توليد برق و ... مي‌باشد. از مشخصات بارز تحقيقات دولتي اهميت و وسعت اين نوع تحقيقات مي‌باشد. عموماً دولتها مقدار قابل توجهي از بودجه مملكت را به امر تحقيق اختصاص مي‌دهند و هر اندازه دولتي پيشرفته‌تر باشد، اين اختصاص بیشتر خواهد بود. به عنوان مثال در سالهاي اخير دولت‌هاي آمريكا، روسيه، چين، ژاپن و اروپا به علت رقابت‌هائي كه با يكديگر دارند، مقدار زيادي از بودجه‌هاي خود را صرف امور تحقيقاتي بخصوص در مورد فضا و ساخت ابزار جنگي پيشرفته نموده‌اند. در ايران در سالهاي اخير با توجه به تحريمهای جهاني و پشت سر نهادن 8 سال دفاع مقدس و تهديدات فعلي، مسائل و مشكلات جديدي را براي كشور به ارمغان آورده، اكثر وزارت‌‌خانه‌ها و سازمان‌هاي دولتي و مؤسسات بزرگ، سازمان‌هائي براي انجام تحقيقات تشكيل داده‌‌اند و بعضاً نيز اقداماتي را شروع نموده‌اند، ولي تحقيق و بررسي در مقايسه با ساير كشورهاي پيشرفته در ايران در مراحل مقدماتي قرار دارد ولي مي‌رود كه جاي خود را پيدا نمايد.
اقدامات وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در سطح دانشگاه‌ها نیز، پيشرفت قابل قبولي نموده ولي بودجه واگذاري در حد پاسخگويي نيست. در كشورهاي ديگر مثل ايالت متحده آمريكا ژاپن، انگليس، فرانسه، سوئد و حتي هندوستان اكثر سازمانها و وزارت‌خانه‌هاي دولتي داراي بخش وسيعي بنام مؤسسه تحقيقات هستند و امور مختلف مربوط به هدفهاي سازماني خود را دائماً مطالعه مي‌كنند و مسائل و مشكلات مربوطه را طرح و تحقيق مي‌نمايند و معمولاً از بحرانها و پيش‌آمد‌هاي غيرعادي بدين طريق تا حد امكان جلوگيري مي‌نمايند و يا آنها را پيش‌بيني و در موقع وقوع با آگاهي و تسلط قبلي با آن روبرو مي‌گردند. مثلاً در سالهاي اخير موضوع بزه‌كاري جوانان، اعتياد، موادمخدر، كودك‌آزاري، مسأله مسافرت به فضا، آموزش عالي، آموزش‌هاي تخصصي، بازآموزي كارمندان، سازگاري با محيط، مسأله محيط زيست، تكامل تجهيزات نظامي و ... از مسائلي هستند، كه در سراسر جهان بارها بوسيله دولتها موضوع تحقيق و بررسي قرار گرفته و مي‌گيرد. بدين طريق با انتخاب مسائل واقعي به عنوان موضوع تحقيقات و رساله‌هاي كارشناسي ارشد و دكتري توسط دانشجويان و محققين موجب كمك به شناخت و حل بعضي از مشكلات مبتلابه امروز جامعه می‌نمايند.
اقدامات وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در سطح دانشگاه‌ها نیز، پيشرفت قابل قبولي نموده ولي بودجه واگذاري در حد پاسخگويي نيست. در كشورهاي ديگر مثل ايالت متحده آمريكا ژاپن، انگليس، فرانسه، سوئد و حتي هندوستان اكثر سازمانها و وزارت‌خانه‌هاي دولتي داراي بخش وسيعي بنام مؤسسه تحقيقات هستند و امور مختلف مربوط به هدفهاي سازماني خود را دائماً مطالعه مي‌كنند و مسائل و مشكلات مربوطه را طرح و تحقيق مي‌نمايند و معمولاً از بحرانها و پيش‌آمد‌هاي غيرعادي بدين طريق تا حد امكان جلوگيري مي‌نمايند و يا آنها را پيش‌بيني و در موقع وقوع با آگاهي و تسلط قبلي با آن روبرو مي‌گردند. مثلاً در سالهاي اخير موضوع بزه‌كاري جوانان، اعتياد، موادمخدر، كودك‌آزاري، مسأله مسافرت به فضا، آموزش عالي، آموزش‌هاي تخصصي، بازآموزي كارمندان، سازگاري با محيط، مسأله محيط زيست، تكامل تجهيزات نظامي و ... از مسائلي هستند، كه در سراسر جهان بارها بوسيله دولتها موضوع تحقيق و بررسي قرار گرفته و مي‌گيرد. بدين طريق با انتخاب مسائل واقعي به عنوان موضوع تحقيقات و رساله‌هاي كارشناسي ارشد و دكتري توسط دانشجويان و محققين موجب كمك به شناخت و حل بعضي از مشكلات مبتلابه امروز جامعه می‌نمايند.
ب –مؤسسات آموزشي و تحقيقاتي:
اساساً چون پژوهش و آموزش از كارهاي اساسي دانشگاه‌ها است، لذا تحقيقات در آنها در مقايسه با تحقيقات دولتي سابقه طولاني‌تري دارد. از زمانهاي بسيار قديم مثلاً در دانشگاه جندي شاپور حتي قبل از اسلام، در مدارس نظاميه، در سيستم آموزشي حلقه‌اي در مدارس علوم ديني و ... تحقيقات دانشگاهي مورد توجه علماء و استادان فن بوده است. اين تحقيقات در زمانهاي گذشته روي موضوعات علمي محض چون هيأت، فيزيك، شيمي و الهيات انجام مي‌گرفت و چندان توجهي به تحقيقات و امور مربوط به انسان نمي‌شد، از جمله تحقيقات و بررسي‌هاي خيام در امر نجوم و رياضيات، غياث‌الدين جمشيد كاشاني در امر مهندسي و رياضيات، بوعلي سينا در امر پزشكي و رياضيات، زكرياي رازي در شيمي و پزشكي و ... به عمل آمده است. در حال حاضر اساساً فلسفه نوشتن پايان‌نامه‌هاي تحصيلي، كارهاي عملي بمنظور عادت دادن دانشجويان به امور تحقيقي و روشن كردن اين مهم براي آنها است. بدين طريق است كه دانشجو پس از شناخت برخي نظريه‌هاي جديد علمي، روش تحقيق و آگاهي از آمار توصيفي و استنباطي، اقدام به انجام يك كار تحقيقي براي حل مشكل بخصوصی مي‌نمايد و از اين راه مطالب و اصول علمي را در عمل فرا مي‌گيرد و با مشكلات و مسائلي كه براي حل يك مشكل در عمل پيش مي‌آيد، آشنائي پيدا مي‌كند. عموماً در دانشگاه‌هاي امروز جهان نه تنها در موقع فارغ‌التحصيل شدن بلكه در طي دوران تحصيل نيز دانشجو به تحقيق و بررسي مسائل متنوعي مي‌پردازد و تحت نظر استادان بتدريج نحوه اجراي تحقيق را فرا مي‌گيرد تا در آينده، خود را بطور مستقل براي رفع مشكلات آماده و اقدام به انجام تحقيق كند. از اين رو واحد‌هاي دانشگاهي، بزرگترين مراجعي هستند كه مسائل تحقيق را عنوان مي‌كنند و بسته به اهميت موضوع، مبالغ متنابهي از بودجه‌هاي خويش را براي تحقيقات اختصاص مي‌دهند و در اين راه عموماً به كمك دولتها مي‌شتابند و در مؤسسات آموزشي و دانشگاهي مرسوم شده است كه براي تحقيقاتي كه موضوعات آن كاملاً محدود شده است، از يك يا چند نفر دانشجو استفاده شود و البته براي مسائل تحقيقاتي وسيع‌تر، گروه تحقيق، كه شامل متخصصين در زمينه‌هاي مختلف باشند تشكيل و تحت نظر محققين و استادان دانشگاه‌ها روي موضوع مورد بحث تحقيق و بررسي مي‌نمايند. از اين قبيل تحقيقات چه در زمينه‌هاي جنگ، چه در زمينه پيامد‌هاي جنگ تحميلي، بازسازي مناطق جنگ زده و نيز در خصوص مسائل و مشكلات مربوط به توليد و توزيع و ... در دانشگاه‌هاي مختلف كشور مورد بررسي قرار می گيرند. به عنوان مثال: تحقيقات انجام شده بوسيله جهادهاي دانشگاهي در خصوص مساله خودكفائي يا تحقيقات و بررسي‌هاي انجام شده بوسيله مركز تحقيقات ساختمان و مسكن در وزارت مسكن و شهرسازي و يا تحقيقات انجام شده در اداره اقتصادي بانك مركزی، وزارت نیرو برای بررسی امکانات توليد برق و ... از اين قبیل می باشند.
ج –مؤسسات خصوصي غير دولتي مثل بانكها، شركت‌ها و ... :
مؤسسات غير دولتي به علت آزادي بيشتري كه در تصميم‌گيري‌هاي خود دارند، براي پيشبرد سريعتر و بهتر هدفهاي خويش و نيز رفع معايب سازماني و همچنين كسب درآمد بيشتر دست به تحقيقات خصوصي مي‌زنند. البته اين قبيل تحقيقات همواره برای نيل به مقاصد خاص مؤسسات نيست و بعضاً هدفهاي عاليتري در آنها مورد بررسي قرار دارد و از دانشگاه‌ها در امر تحقيق كمك مي‌گيرند و كارهاي تحقيقاتي خويش را از اين طريق عملي مي‌كنند.
د –مؤسسات تحقيقاتي و پژوهشی:
سازمانها و مؤسساتي كه دستگاه تحقيقاتي مجهزي ندارند، از كارشناسان و امكانات تحقيقاتي موجود در مؤسسات تحقيقاتي و پژوهشی سود مي‌برند. اينگونه مؤسسات كه غالباً مؤسسات غيرانتفاعي هم هستند، مشكلات و مسائلي كه به آنها واگذار مي‌گردد را در قبال دريافت پول، تحقيق و مورد بررسي قرار می دهند. امروزه تعداد و تنوع اين قبيل مؤسسات براي مطالعه و بررسي پروژه‌هاي دولتي و غير دولتي در حال ازدياد مي‌باشد. ت تحصيلي
توصيه‌هايي در ارتباط با انتخاب موضوع (يا مسأله):
(1) مسائل محيط آموزش (كلاس، مدرسه) و يا محيط اجتماعي
(2) تغيير در ابزار و مواد آموزشي، كمك آموزشي (3) تجارب تحصيلي
(4) مشورت با استادان راهنما و مشاور.
چنانچه منابع فوق، منابع ذكر شده قبل آن و منابع ذيل را هم به آنها اضافه كنيم، مي‌توان ليست نسبتاً كاملي از منابع آموزشی يافت:
(1) مراجعه به منابع آموزشي نظير: دانشنامه‌ها، فرهنگنامه‌ها، نشريات ادواري؛
(2) تجارب آموزشي هر يك از اساتید درگير با مشکلات طلاب، وسايل آموزشي، آزمونهاي پيشرفت تحصيلي، كتب درسي، مقررات آموزشي و مديريت آموزش؛
(3) تماس با محيط‌هاي آموزشي و پژوهشي.
در هنگام نوشتن موضوع تحقيق، بايد خصوصياتي كه براي يك عنوان خوب برشمرده مي‌شود در نظر گرفت. اين موارد بطور خلاصه عبارتند از:
الف- از كلماتي كوتاه، رسا و در حد امكان از يك زبان استفاده شود؛
ب- عبارت گويا باشد و گيج كننده نباشد. از اختصاراتي كه ممكن
(استفاده شده از منبع اطلاعاتی سرکار خانم مروت آزادبخت)
.png){kind=logo}